ΤΣΕ ΓΚΕΒΑΡΑ: ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΚΑΝΟΥΝ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

ΤΣΕ ΓΚΕΒΑΡΑ: ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΚΑΝΟΥΝ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

Ο Τσε είναι εδώ! Είναι ανάμεσά μας, στις διαδηλώσεις, στις συγκρούσεις, στο φτωχικό τραπέζι του εργάτη. Το Επαναστατικό Φως που εκπέμπει όπου οι άνθρωποι εξεγείρονται ανάβει παντού καινούργιες ανθρακιές, κάνοντας να ξεπηδούν παντού σπινθήρες. Βρίσκεται σ΄ ολόκληρο τον πλανήτη και στις σημαίες του αγώνα καθοδηγώντας τους λαούς, σαν πυρσός μέσα στη νύχτα. Και το φως αυτό δεν μπορούν, ότι και να κάνουν οι κυρίαρχοι αυτού του κόσμου, να το σβήσουν. Μέχρι να βάλει τη φωτιά. Να ανάψει το μπουρλότο που θα κατακάψει τον πλανήτη. Μέχρι που να ξημερώσει...

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΥΛΗΣ: ΒΗΧΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤHΣ

Για τον Τσέ, ο μαρξισμός ήταν πριν απ΄ όλα η φιλοσοφία της πράξης, η θεωρία της επαναστατικής δράσης. Κατά τη γνώμη του, ο Μαρξ προσάγει μια ποιοτική αλλαγή στην ιστορία του κοινωνικού στοχασμού, όχι μόνο γιατί προσκομίζει μια επιστημονική ερμηνεία της ιστορίας, αλλά επίσης και κυρίως επειδή εισάγει μια βαθιά επιστημονική ιδέα: δεν αρκεί να εξηγούμε τον κόσμο, πρέπει να τον μεταβάλλουμε. (σσ Τσέ Γκουεβάρα: Πολιτικά Κείμενα: Τόμ. Α΄, σελ. 60-61, εκ. Καρανάση. Το θέμα αυτό εμφανίζεται ευθύς από το πρώτο κείμενο, όπου ο Τσέ παρουσιάζεται σα μαρξιστής: οι "σημειώσεις για τη μελέτη της ιδεολογίας για την κουβανέζικη επανάσταση" 1960).

Ξέρουμε ότι για το μαρξισμό των οικονομιστών της 2ης Διεθνούς, η προβληματική της επαναστατικής πρωτοβουλίας έτεινε να εξαφανιστεί προς όφελος της προβληματικής των "χάλκινων - νόμων - πού - καθορίζουν - τον - αναπόφευκτο - μετασχηματισμό - του - κόσμου". Ο Κάουτσκι συνόψισε κατά τρόπο μεγαλειώδη το όραμα αυτό της ιστορίας σε τούτη την αξιοσημείωτη φράση: "Το σοσιαλιστικό κόμμα είναι κόμμα επαναστατικό, δεν είναι κόμμα που φτιάχνει επαναστάσεις. Ξέρουμε ότι οι σκοποί μας δεν μπορούν να επιτευχθούν παρά μόνο με επανάσταση, αλλά ξέρουμε επίσης πώς δεν είναι στο χέρι μας να κάνουμε την επανάσταση, όπως δεν είναι στο χέρι των αντιπάλων μας να την εμποδίσουν. Συνεπώς ποτέ δε σκεφθήκαμε να προκαλέσουμε ή να προετοιμάσουμε μια επανάσταση". (σσ Κάρλ Κάουτσκι Der Weg zur Macht (Ο Δρόμος της Εξουσίας), 1910. Ο Λένιν αντίθετα, με την έναρξη της πολεμικής του με τους Ρώσσους "οικονομιστές" το 1902 και τον Πλεχάνωφ κατά την επανάσταση του 1905, υπεγράμμιζε το ρόλο της ιστορικής πρωτοβουλίας της πρωτοπορείας και των λαϊκών μαζών κατά την επανάσταση.

Στη Λατινική Αμερική, έναντι του μενσεβικισμού των περισσότερων παραδοσιακών κομμουνιστικών κομμάτων, η σκέψη του Τσέ παρουσιάζει επιστροφή στις ζωντανές πηγές του λενινισμού. Ο Λένιν, γράφει ο Τσέ, μας διδάσκει πως "το πέρασμα από τη μιά κοινωνία στην άλλη δεν ήταν μηχανικό", ότι οι όροι μπορούσαν να επιταχυνθούν σε μερικούς καταλύτες. Ο επαναστατικός λενινισμός εσήμαινε το 1917 και σημαίνει σήμερα στη Λατινική Αμερική τούτο: "Εάν υπήρχε μια προλεταριακή πρωτοπορεία που να ήταν ικανή να προβάλει τις ουσιώδεις διεκδικήσεις του προλεταριάτου, να δεί καθαρά που πρέπει να στραφεί, και να επιχειρήσει να καταλάβει την εξουσία, για να εγκαταστήσει μια νέα κοινωνία θα ήταν δυνατόν να τραβήξει μπροστά παρακάμπτοντας τα εμπόδια". (σσ Τσέ Γκουεβάρα: Πολιτικά Κείμενα: Τόμος Β΄, σελ. 64, Εκδ. Καρανάση, Αθήνα 1971),

Δηλαδή ο ιστορικός υλισμός, όπως τον εννοεί ο Τσέ, δεν αντιλαμβάνεται καθόλου την ιστορία σαν "μηχανικά καθοριζόμενη από μια συσσώρευση οικονομικών δυνάμεων". Ενας επαναστατικός μετασχηματισμός προϋποθέτει πάντα το "ξεπέρασμα μιας κοινωνικής τάξης από μίαν άλλη, από άποψη πολιτική και ιστορική". Με άλλα λόγια: "δεν είναι δυνατόν ποτέ να διαχωριστεί η οικονομική ανάλυση από το ιστορικό γεγονός της πάλης των τάξεων", που σημαίνει επίσης πώς δεν είναι ποτέ δυνατόν να γίνεται αφαίρεσης "του ανθρώπου, που είναι η ζωντανή έκφραση της πάλης των τάξεων". (σσ Τσέ Γκουεβάρα: Πολιτικά Κείμενα: Τόμος Ω΄, σελ. 130 "Η σημασία του σοσιαλιστικού προγραμματισμού", Εκδ. Καρανάση, 1970) Ενάντια στην "νεο-καουτσκική" αναμονή μερικών κομμάτων της παραδοσιακής αριστεράς, που αρνούνται να δράσουν με την πρόφαση της "ανωριμότητας των συνθηκών", ο Τσέ υπογραμμίζει ότι τα μαρξιστικά κόμματα δεν μπορούν "να περιμένουν με σταυρωμένα χέρια" το φανέρωμα όλων των συνθηκών αντικειμενικών και υποκειμενικών για "να πέσει η εξουσία στα χέρια του λαού σαν ώριμος καρπός". Ξεκινώντας από την πείρα του αντάρτικου στην Κούβα - που με την ίδια τη δράση του δημιούργησε μια από τις υποκειμενικές συνθήκες της επανάστασης: τη βεβαιότητα στο δυνατό της αλλαγής - διατυπώνει αυτή τη γενική αρχή για κάθε θεωρία της επαναστατικής πράξης: ο ρόλος των πρωτοπορειακών κομμάτων είναι να συντελούν στη δημιουργία των αναγκαίων όρων για την κατάληψη της εξουσίας, "και όχι να γίνονται καινούργιοι θεαταί του επαναστατικού κύματος, που γεννιέται στους κόλπους του λαού". (σσ Τσέ Γκουεβάρα: Πολιτικά Κείμενα: Τόμος Α΄, σελ. 200 "Το Μαρξιστικό-Λενινιστικό Κόμμα", Εκδ. Καρανάση, Αθήνα 1970). Ξεκινώντας απ΄ αυτό το συλλογισμό οφείλουμε να συλλάβουμε την καστρο-γκουεβαρική θεωρία του πυρήνα του αντάρτικου σαν καταλύτη. Θα επανέλθουμε πάνω σ΄ αυτό σε άλλο άρθρο.

 Αυτό καθόλου δεν σημαίνει ότι ο Τσέ τείνει προς μια άποψη καθαρά αυθορμητισμού της επανάστασης. Καθόλου δεν αγνοεί ότι οι εσωτερικές αντιθέσεις ενός οικονομικο-κοινωνικού σχηματισμού δημιουργούν τους αναγκαίους αντικειμενικούς όρους για την άνοδο της "επαναστατικής κατάστασης", αλλά ξέρει επίσης ότι χωρίς την ενσυνείδητη δράση της πρωτοπορίας και κατά συνέπεια, των λαϊκών μαζών, η επανάσταση δεν μπορεί να τερματιστεί. Ετσι ο Γκουεβάρα αναλύοντας το πέρασμα της Κούβας στο σοσιαλισμό, διαπιστώνει ότι η πρωτοπορία "εξεβίαζε την πορεία των γεγονότων", αλλά αμέσως αναγνωρίζει ότι την εξεβίασε "μέσα στα όρια του αντικειμενικά δυνατού". (σσ Τσέ Γκουεβάρα: Πολιτικά Κείμενα: Τόμος Β΄, σελ. 127, Εκδ. Καρανάση, 1971). Η αντίληψη αυτή, που ξεπερνά συγχρόνως τον οικονομιστικό φαταλισμό, γέννημα του μεταφυσικού ματεριαλισμού του 18ου αιώνα ("οι περιστάσεις κάνουν τον άνθρωπο"), και τον ιδεαλιστικο-εθελοντικό υποκειμενισμό, είναι ακριβώς και η άποψη του ίδιου του Μαρξ, όταν γράφει στο: Η 18η Μπρυμέρ (ο δεύτερος μήνας της Γαλλικής Επανάστασης), πώς οι άνθρωποι, δημιουργούν την ιστορία τους - όχι αυθαίρετα, αλλά μέσα στις δοσμένες συνθήκες. Υπό αυτή την έννοια πρέπει να ερμηνευθεί και το περίφημο σύνθημα του Τσέ: "Το καθήκον ενός επαναστάτη είναι να κάνει την επανάσταση", που δεν είναι καθόλου ταυτολογία (φτάνει να το παραβάλουμε με την παραπάνω φράση του Κάουτσκι), μα η ένδειξη μιας πλήρους κατανόησης τούτης της κεφαλαιώδους αρχής του ιστορικού υλισμού: η ιστορία η ανθρώπινη ξεχωρίζει από τη φυσική ιστορία από αυτό ότι εμείς κάναμε την πρώτη και όχι τη δεύτερη. (σσ Κάρλ Μάρξ: Το Κεφάλαιο, in Werke Dietz Βερολίνο, τόμος 23, σελ. 393). Ή όπως το γράφει ο Γκουεβάρα, ο μηχανισμός των παραγωγικών σχέσεων δεν πρέπει να κρύβει το αντικειμενικό γεγονός ότι "οι άνθρωποι κινούνται μέσα στην ιστορική ατμόσφαιρα".

Εάν οι άνθρωποι από ανέκαθεν δημιουργούν την ιστορία, μόνο με τη σοσιαλιστική επανάσταση αρχίζουν να την δημιουργούν ενσυνείδητα - το ιστορικώς ιδιάζον της προλεταριακής επανάστασης - όχι σαν πράξης μοναδικής, αλλά σαν μόνιμης διαδικασίας που οδηγεί από τον αγώνα για την εξουσία στην εγκαθίδρυση του κομμουνισμού - και που είναι για πρώτη φορά μια ανθρώπινη επιχείρηση απόλυτα ενσυνείδητη: "Ευθύς μετά την Οχτωβριανή Επανάσταση του 1917 {...} ο άνθρωπος απόκτησε καινούργια επίγνωση. Οι άνθρωποι αυτοί της Γαλλικής Επανάστασης, που πρόσφεραν τόσα καλά πράγματα στην ανθρωπότητα {...} ήσαν, εντούτοις απλώς και μόνο εργαλεία της ιστορίας {...}. Δεν ήσαν ακόμη ικανοί να κατευθύνουν την ιστορία να οικοδομήσουν την ίδια την ιστορία τους ενσυνείδητα. Αυτό επιτεύχθηκε μετά την Οχτωβριανή Επανάσταση". (σσ Λόγος κατά την τελετή της απονομής των πιστοποιητικών κομμουνιστικής εργασίας, Ιανουάριος 1964, in Obra Revolucionaria, Ed. Era, Μεξικό 1968, σελ. 391).

Δηλαδή σε αντίθεση με τους μεγάλους κοινωνικούς μετασχηματισμούς του παρελθόντος, "ο κομμουνισμός είναι αντικειμενικός στόχος της ανθρωπότητος στον οποίο φτάνουμε ενσυνείδητα". (σσ Τσέ Γκουεβάρα: Πολιτικά Κείμενα: Τόμος Β΄, σελ. 90, Εκ. Καρανάση, 1971). Το θέμα αυτό αποτελεί μια από τις συμβολές, τις πιό πλούσιες και τις πιό σημαντικές του Τσέ στην ανάπτυξη του μαρξιστικού ουμανισμού. Ξεκινάει από μια φράση του Μαρξ στα Χειρόγραφα του 1844: "Ο κομμουνισμός είναι το λυμένο αίνιγμα της ιστορίας και βλέπει τον εαυτό του σα λύση". Φράση εξάλλου αρκετά διφορούμενη μά που ο Τσέ την ερμηνεύει με την έννοια της δικής του αντίληψης για τον κομμουνισμό: "Ο Μαρξ σκεπτότανε την απελευθέρωση του ανθρώπου και έβλεπε τον κομμουνισμό σαν τη λύση των αντιθέσεων, που επιφέρουν την αλλοτρίωσή του, αλλά επίσης και σαν ενσυνείδητη ενέργεια... Ο άνθρωπος είναι ο ενσυνείδητος δημιουργός της ιστορίας. Δίχως αυτή την επίγνωση, που αγκαλιάζει την επίγνωσή του σαν όντος κοινωνικού, δεν μπορεί να υπάρξει κομμουνισμός". (σσ Τσέ Γκουεβάρα: Πολιτικά Κείμενα: Τόμος Β΄, σελ. 82, Εκδ. Καρανάση. Επίσης του Γκουεβάρα "La banca, el credito y el Socialismo" Cuba Socialista, No 31 Marzo 1964: Δεν θεωρούμε τον κομμουνισμό σαν το μηχανιστικό άθροισμα των καταναλωτικών αγαθών σε μια δοσμένη κοινωνία, αλλά σαν το αποτέλεσμα μιας ενσυνείδητης ενέργειας").

Η συγκεκριμένη πολιτικο-οικονομική έκφραση αυτής της αρχής σε μια μεταβατική κοινωνία, είναι το πλάνο, όργανο με το οποίο η συνείδηση των ανθρώπων κατευθύνει την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη προς τον κομμουνισμό. Η οικονομική σκέψη του Τσέ είναι λοιπόν σε αυστηρή συνάφεια με τη γενική θεωρία της γένεσης του κομμουνισμού. Σ΄ αυτό θα επανέλθουμε. (Είναι κι ένα θέμα που το συναντούμε στο ήδη μνημονευθέν έργο του Ανιμπαλ Πόνσε και που ο Τσέ πολύ πιθανόν το διάβασε γύρω στο 1962-63: Ο άνθρωπος σαν ενσυνείδητος συντελεστής της επανάστασης, ο άνθρωπος μετασχηματίζων τη φύση και την κοινωνία σύμφωνα με ένα πλάνο λεπτομερειακά επεξεργασμένο, ο άνθρωπος που έπαψε να΄ ναι σκλάβος υποταγμένος ή απελπισμένος για να γίνει ο απόλυτος κύριος των ικανοτήτων του: να, ο σοβιετικός άνθρωπος που εισάγει τη θέλησή του σε κείνο που φαίνεται ανέφικτο... Κοινωνικοποιώντας τα μέσα της παραγωγής και γκρεμίζοντας για πάντα τα τείχη που εμπόδιζαν την ελεύθερη ανάπτυξη των κοινωνικών δυνάμεων, το προλεταριάτο, για πρώτη φορά στον κόσμο, αρχίζει να χαράσει την ιστορία του ανθρώπου με πλήρη επίγνωση του τί θέλει και του τί κάνει").(σσ Α. Πόνσε: "Αστικός ουμανισμός και Προλεταριακός ουμανισμός", σελ. 163, 169).

Δεν πρόκειται, εννοείται, για την ενσυνείδητη ενέργεια ενός αρχηγού ή μόνο μιας πρωτοπορείας, η μελλοντική κομμουνιστική κοινωνία δεν είναι Χριστουγεννιάτικο δώρο ενός πατέρα των λαών παντογνώστη και προνοητικού, ή εκλεκτών πολιτών σοφών και ενάρετων. Ο ίδιος ο λαός οφείλει να γίνει πραγματικά ο δημιουργός της ιστορίας του, ο αρχηγός της ιστορίας του, οικοδομώντας την ευτυχία με τα ίδια του τα χέρια". Η πολιτική σκέψη του Τσέ όπως και του Μάρξ του Λένιν και του Τρότσκι, έχει συγκροτηθεί γύρω από αυτόν τον βασικό άξονα κάθε αυθεντικής επαναστατικής θεωρίας: η χειραφέτηση των εργαζομένων θα είναι το έργο των ίδιων των εργαζομένων. Γι΄ αυτό ο Τσέ (αν και αναγνωρίζοντας το ατελές των κουβανέζικων επαναστατικών θεσμών) επιμένει στην κεφαλαιώδη σπουδαιότητα του γεγονότος ότι στην Κούβα "Οι μάζες κάνουν τώρα, την ιστορία σαν ενσυνείδητο σύνολο ατόμων που αγωνίζονται για μια κοινή υπόθεση", ότι ο κουβανέζικος λαός "αποτελείται από άτομα που απέκτησαν τη συνείδηση του τί πρέπει να κάνουν, από ανθρώπους που αγωνίζονται να βγούν από το βασίλειο της ανάγκης και να μπούνε στο βασίλειο της ελευθερίας". (σσ Λόγος του Τσέ τον Ιανουάριο του 1964 στο Obra Revolucionaria ed. Era, Μεξικό 1968, σελ. 399 και "Ο σοσιαλισμός και ο άνθρωπος στην Κούβα", στα ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ. Υπάρχει καταπληκτική ομοιότητα μεταξύ των θέσεων του Τσέ και των λαμπρών κειμένων του νεαρού Λούκατς, γραμμένων στα ηρωϊκά χρόνια της μπολσεβίκικης επανάστασης. Σε ένα άρθρο με τίτλο: "Ο ρόλος της ηθικής στην κομμουνιστική παραγωγή" (τίτλος κατ΄ εξοχήν Γκουεβαρίστικος!), ο Λούκατσς υπογραμμίζει πώς το πέρασμα από τη βασιλεία της ανάγκης στο βασίλειο της ελευθερίας "δεν μπορεί να είναι το παράγωγον ενός νόμου αυτόματου τυφλών κοινωνικών δυνάμεων, αλλά η συνέπεια της ελεύθερης απόφασης της εργατικής τάξης... η κατεύθυνση που θα πάρει η ανάπτυξη της κοινωνίας εξαρτάται από την επίγνωση, από την ολοκλήρωση διανοητική και ηθική, από τη δύναμη κριτηρίου και από την ικανότητα για θυσία του προλεταριάτου", στου Λούκατς, Geschichte und Klassebewusztsein (Ιστορία και Ταξική Συνείδηση), Luchterhand Βερολίνο, 1968, σελ. 92-94).

Τέτοια ήταν επίσης η σκέψη του Λένιν που έγραφε τον Απρίλη του 1918: "Μια τέτοια επανάσταση δεν μπορεί να συντελεστεί με επιτυχία παρά υπό τον όρο ότι η πλειοψηφία του πληθυσμού και πρωτίστως η πλειοψηφία των εργαζομένων αποδείξουν μια δημιουργική, ιστορική δραστηριότητα. Εάν το προλεταριάτο και οι φτωχοί χωρικοί έχουν μέσα τους αρκετή επίγνωση, αφοσίωση στο ιδανικό τους, αυταπάρνηση, επιμονή, τότε μόνο η νίκη της επανάστασης θα εξασφαλιστεί". (σσ Λένιν "Τα άμεσα Καθήκοντα της Σοβιετικής εξουσίας", Εκλεκτά Εργα, Μόσχα, 1962, Τόμος 2, σελ. 773).